روش تحقیق کیفی

در مواردی که تحقیق کمی نمی تواند واقعیات را به صورت کامل منعکس کند تحقیق کیفی کاربرد پیدا می کند. رویکرد کیفی در تحقیق، روش منظم و ذهنی برای توصیف تجارب زنده افراد و درک احساسات درونی آنهاست و از آنجا که احساسات و عواطف بشری به سادگی قابل تبدیل به اعداد و ارقام نیستند، این روش برای بررسی کنشها و واکنشها و پاسخهای عاطفی افراد مناسب است. این نوع تحقیق کیفی را تحلیل اطلاعاتی که از طریق بیان و رفتار انسانها منعکس می شود، تعریف کرده اند.

تحقیق کیفی چیست

تحقیق کیفی عبارت از مجموعه فعالیت‌هایی (چون مشاهده، مصاحبه و شرکت گسترده در فعالیت‌های پژوهشی) است، که هرکدام به‌نحوی محقّق را در کسب اطلاعات دست اول، دربارهٔ موضوع مورد تحقیق یاری می‌دهند. بدین‌ترتیب، از اطلاعات جمع‌آوری شده، توصیف‌های تحلیلی، ادراکی و طبقه‌بندی‌شده حاصل می‌شود. در روش مورد بحث دسترسی به اطلاعات؛ یعنی زندگی کردن با مردم مورد پژوهش، یادگیری فرهنگ آن‌ها، از جمله مبانی ارزشی، عقیدتی و رفتاری، زبان و تلاش برای درک احساس، انگیزش و هیجان‌های آن‌ها است. محقق کیفی، رفتار اجتماعی را به این دلیل درک می‌کند که خود را به‌جای دیگران قرار می‌دهد.

تحقیق کیفی روش جامعی است که انسان را در متن محیط و با تمام پیچیدگی هایش مورد توجه قرار می دهد و بر خلاف روشهای کمی که به بخشی از یک پدیده می پردازند کل موضوع را مورد مطالعه قرار می دهد. در تحقیق کیفی محقق دنبال پاسخ به پرسشهایی نظیر چه چیزی، چرا و چگونه است. در این نوع تحقیقات، اطلاعات به صورت شرح و توصیف پدیده ها ارایه می شود. امکان دارد در مواردی از آمار و ارقام هم استفاده شود ولی غالبا متغیرهای مورد مطالعه با کمک واژه ها توصیف می شوند به همین دلیل این نوع تحقیقات به نام کیفی معروف شده اند.

آنسلم استراس هزاره می‌گوید: «منظور ما از تحقیق کیفی عبارت از هرنوع تحقیقی است که یافته‌هایی را به‌دست می‌دهند که با شیوه‌هایی غیر از روش‌های آماری یا هرگونه کمّی کردن کسب نشده‌اند. شیوه مذکور ممکن است به تحقیق دربارهٔ زندگی افراد، شرح حال‌ها، رفتارها و همچنین دربارهٔ کارکرد سازمانی، جنبش‌های اجتماعی یا روابط بین‌الملل معطوف باشد.»

جایگاه روش تحقیق کیفی در علوم اجتماعی

گرچه روش کیفی را انسان‌شناسان فرهنگی ابداع کردند، ولی امروزه در سایر علوم انسانی و اجتماعی نظیر جامعه‌شناسی، ارتباطات، آموزش و پرورش، تاریخ، مطالعات فرهنگی و مطالعات جنس‌واره‌ای (جنسیّتی:Sexuality) نیز به‌کار می‌رود. لکن در روان‌شناسی، روش‌های کمّی غلبه دارند.

اساساً بخش عمده‌ای از مطالعات مربوط به تأثیر ایدئولوژی دین، فرهنگ، سیاست، اخلاق و مانند آن، برکنش و رفتار انسان که موضوع مطالعه بسیاری از رشته‌های علوم انسانی است، را می‌توان با استفاده از روش تحلیل کیفی و عقلی، تجزیه و تحلیل نمود^.

انواع تحقیق کیفی

در تحقیقات کیفی، کیفیت خدمات یا درمان و مراقبت بررسی نمی شود. تحقیق کیفی در جامعه شناسی و مردم شناسی سابقه طولانی دارد و اخیرا نیز در علوم پزشکی مورد توجه قرار گرفته است. تحقیقات کیفی در رشته هایی مانند روانشناسی، پرستاری، مامایی، مدیریت خدمات بهداشتی، توانبخشی و آموزش پزشکی کاربرد بیشتری دارد. تحقیقات کیفی در مواردی که شناخت کافی از پدیده ها وجود ندارد انجام می شود.

هدف از تحقیقات کیفی توصیف پدیده ها، تدوین فرضیه، درک روابط بین پدیده ها و فرایندها و ایجاد نظریه می باشد.

دسته‌بندی تحقیقات کیفی آسان و مورد توافق همه نیست. آنسلم، استراس و جولیت کوربین شیوه‌های تحقیق کیفی را شامل موارد ذیل می‌دانند:

1. نظریه مبنایی(Grounded theory)؛ یعنی آن‌چه که به‌طور استقرایی (Induction)؛ یعنی از جزء به کل، از مطالعه پدیده‌ای به‌دست آید و نمایان‌گر آن پدیده است. به‌عبارت دیگر، باید آن‌را باید کشف کرد و کامل نمود و به‌طور آزمایشی از طریق گردآوری منظم اطلاعات و تجزیه و تحلیل داده‌هایی که از آن پدیده نشأت گرفته‌است، اثبات نمود.
2. مردم‌نگاری یا قوم‌نگاری(Ethnography)؛ پژوهش قوم‌نگاری معمولاً با انسان‌شناسی همبسته است. قوم‌نگاری توصیفی عمیق و تحلیلی از موقعیّت فرهنگی و در معنای وسیع، از فرهنگ است. پژوهش قوم‌نگاری بر مشاهده، توصیف و داوری‌های کیفی یا تفسیر پدیده‌های مورد بررسی تأکید بسیار دارد.

ویژگیهای تحقیق کیفی

• استفاده از داده‌های کیفی نظیرداده‌های حاصل از مشاهده، مصاحبه مشارکتی، اسناد و…
• توجه عمده به پدیده‌های اجتماعی و فرهنگی
• تاکید بر وجود انسان و معنا و مفهومی که انسان در نظر دارد
• تاکید بر رابطه متقابل میان محقق و مورد تحقیق

ویژگیها و رویکرد تحقیق کیفی

• فرض این است که دنیای اجتماعی همیشه ساخته بشر است نه کشف بشر، بنابراین عمل تفسیری سعی دارد تا واقعیت را همان گونه که به وسیله پاسخگویان دیده شده و تجربه شده است، به دست آورد.
• سعی دارد تا رفتارهای معنی‌دار بشر و تفسیرهایی که مردم از خود و دیگران ارائه می‌دهند را تعبیر نماید
• گروه کوچکی از پاسخگویان را مطالعه می‌کند
• هدفش مطالعه واقعیت از درون است نه از بیرون
• عموما از متغیرها و اندازه‌های کمی استفاده نمی‌کند
• تکنیکهای نمونه‌گیری تصادفی را به کار نمی‌گیرد
• سعی دارد تا بدون هیچ گونه پیش‌فرضی با واقعیت رو به رو شود
• محقق و مطالعه شونده را به عنوان دو عنصر مهم و برابر از یک وضعیت در نظر می‌گیرد
• تلاش می‌‌کندواقعیت از طریق کنش متقابل به دست آید
• روشهایی را به کار می‌گیرد تا داده‌های توصیفی را آن گونه که پاسخگویان با بیان خودشان ارائه می‌کنند، تولید نماید.
• سعی می‌کند تا مردم را درک کند و بفهمد نه اینکه آنها را اندازه‌گیری نماید
• سعی دارد تا اطلاعات جمع‌آوری شده را به صورت کامل ارائه نماید نه از طریق کمی و تحلیل آماری
• جستجوی تفسیری نهایتا جستجویی اخلاقی خواهد بود
• تلاش می‌کند تا معانی و قوانین عمل اجتماعی را کشف کند.

موارد استفاده از تحقیق کیفی

• مطالعه پدیده‌های روزمره که به طور طبیعی روی می‌دهند
• توجه به دانش و مفاهیم محلی و روشن کردن معنای وقایع به منظور تفسیر اطلاعات کیفی
• بررسی وقایع در بستر و بافت اجتماعیشان. معنای وقایع توسط شرکت کنندگان و از طریق تعامل اجتماعی آنها ساخته شده است
• تولید اطلاعات. اطلاعات درباره وقایع و درباره دانش از طریق تشریک مساعی افراد فراهم می‌شود . مهارت مصاحبه کننده در برانگیختن مردم برای گفتگو درباره خودشان اهمیت بسیار دارد
• دریافتهای افراد بر اساس عقل سلیم( مردم روش)
• تمایز قایل شدن میان دانش محلی و علوم اجتماعی. دو سیستم معنایی، دو چارچوب مرجع( محقق و گروه تحت مطالعه)
• شناخت دریافتهای افراد بر اساس عقل سلیم( مردم روش) یک فرد بر اساس چه درکی به عمل مقتضی دست می‌زند.